ԱԶԱՏԱՄԱՐՏԻԿԻ ՆՈԹԱՏԵՏՐԻՑ

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄ

 

Արցախյան շարժումը սկիզբ առավ 1987 թվականին, չնայած միշտ այդ էլ Լեռնային Ղարաբաղի եւ Հայաստանի վերամիավորման հարցը միշտ եղել է անգամ հետ Խորհրդային ժամանակներից: Արցախի բնակչության եւ մտավորականների ջանքերը խորհրդային տարիներին անպտուղ եղավ, ամեն անգամ վիժեցվեց այդ բռնկումները: Սակայն հարցը սրվեց 1987 թվականին, Հյուսիսային Արցախի Չարդախլու գյուղի բնակիչների կողմից ներկայացված բողոքի, որտեղ հարեւան ադրբեջանաբնակ գյուղի իշխանությունները փորձում էին հերթական անգամ ապօրինաբար զավթել գյուղին պատկանող արոտավայրերը: Չարդախլուն՝ Խաչիսարը հին բազմադարյան մշակույթ ունեցող հանրաճանաչ հայկական գյուղերից մեկն էր, որը հանդիսանում է պատմական Գարդմանի (Ուտիք – Արցախ) մի մասը։ Չարդախլու գյուղը հայտնի էր, որպես մարշալների, գեներալների, գնդապետների ու Արցախյան ազատամարտի հերոսների հայրենիք։ Աշխարհում չկա այդպիսի մի գյուղ, որը տվել է 2 մարշալ, 11 գեներալ, 50–ից ավելի գնդապետներ։ Չարդախլույում մի քանի ամիս շարունակված բռնությունները հասան նրան, որ Ադրբեջանի միլիցիայի կազմակերպված ուժերով շուրջ 200 ադրբեջանցիներ զինված հարձակում գործեցին հայկական գյուղի վրա։ Հանրապետական ու կենտրոնական իշխանության մարմինները ամեն կերպ քողարկեցին այդ երեւույթը։ Միայն « Սելսկայա ժիզն» կենտրոնական թերթում, գրվեց, այն էլ շատ ուշացումով, այնտեղ նկարագրվել էր,թե ինչպիսի ահավոր բռնություններ ու ապօրինություններ են կատարվել հայերի նկատմամբ Չարդախլու գյուղում: Գորբաչովյան « Պերեստրոյկայի » շրջանակներում գյուղի բնակիչները 1987-ի ամռանն ու աշնան սկզբներին ստորագրահավաք կազմակերպեցին։ Դրանց հիման վրա մարզային խորհուրդը 1988 թ. Փետրվարի 20-ին որոշում ընդունեց Հայաստանի հետ վերամիավորելու մասին մի բանաձեւ։ Եվ այն ժամանակ, Հայաստանի ղեկավարությունը փորձում էր չտեսնելու տալ պատմական այդ որոշումը, փոխարենը Ադրբեջանի ղեկավարությունը բոլորովին այլ բնույթի աշխատանք էր տանում։ 1988 -ի Փետրվարի վերջերին հայերի զանզվածային ջարդ կազմակերպվեց Սումգայիթում։ ԽՍՀՄ Իշխանությունները գործնական ոչ մի քայլ չկատարեցին սպանդը կանխելու համար: Ինչպես տեսանք, Չարդախլուի անարձագանք դեպքերին հաջորդեց Գանձակի, Սումգայիթի, Բաքվի, եւ հայաբնակ մյուս քաղաքների հայկական կոտորածները։

1988 ի Փետրվարի Սումգայիթյան դեպքերը արդեն արձագանք գտան Հայստանում եւ Արցախում, Ստափանակերտում եւ Երեւանում սկսեցին բողոքի ցույցեր եւ միտինգներ: Շարժումը գնալով ավելի զարգացավ իր մեջ ներառնելով ժողովրդական զանգվածներին:

 

ՀԽՍՀ   ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

 

Ինչպես  ասվեց Ժողովրդական տարբեր շերտեր փորձում էին իրենց բողոքի    ձայնը  բարձրացնել Ադրբեջանի՝  Սումգայիթ քաղաքում կատարված Հայկական ջարդերի դեմ: Իսկ  ՀԽՍՀ իշխանությունների  տարօրինակ  պահվածքը    հույս չէր ներշնչում  ժողովրդին:  

Խորհրդային  Հայաստանի  Կոմունիստական Կուսակցության  (Կոմկուս)   կենտրոնական կոմիտեի  (Կենտկոմ)  առաջին  քարտուղար` Կարեն  Դեմիրճյանի հայտարարությունները  ազգային  շարժման հասցեին ծաղրանք էր,  նա    անգամ  փորձ  չարեց  կանգնեցնելու Սումգայիթում մի քանի օր  տեւած հայկական  ջարդերը:  Սումգայիթից փախած աղետյալները ժամանել էին (Կենտկոմ) նրան տեղեկացրել են, որ միջոցներ ձեռք առնի դադարեցնելու սպանդը, սակայն նա ոչինչ չի ձեռնարկել: Անգամ կարող էր նկարահանող խմբեր ուղարկեր այնտեղ, որպեսզի արձանագրեին կամ նկարահանեին հայերի դեմ կատարված սպանդը: 1988-ին Դեմիրճյանը բարձրացավ Օպերայի հրապարակի հարթակ ու այնտեղից ցինիկաբար հայտարարեց՝ , «Ղարաբաղը ջեբս ա՞, որ հանեմ տամ ձեզ»: Համեմատ Հայաստանի ղեկավարների, Ադրբեջանում ավելի շուտ արձագանքեցին ժողովրդական մասսաների ելույթներին: Ադրբեջանում ձեւավորվում էր « Ազգային Ճակատը », որը իշխանությունների ալտերնատիվ որոշումները իրագործողն էր: Սումգայիթյան եւ Բաքվի ջարդերի Գանձակի հայկական թաղամասի պաշարումը իրականացրել էին` « Ազգային ճակատի » հրոսակները: Չնայած որ, Ադրբեջանի Կենտկոմի ղեկավարները բացահայտ ղեկավարում էին հակահայկական ճակատը, որը իր հերթին աջակցություն էր ստանում միլիցիայի, բուժ- հիմնարկների, հրշեջ ծառայությունների եւ պետական հիմնարկների կողմից, ընդհուպ գիտահետազոտական ինսիտուտները, որտեղ մշակվում էին  ԽՍՀՄ  նոր գաղտնի զենքերի նախագծեր: Մոսկովյան իշխանությունները պահանջում էին Հայաստանի Կենտկոմի ղեկավարներից միջոցներ ձեռք առնել վիժեցնելու արդեն նոր թափ հավաքած ազգային շարժումը: Հայաստանի Կոմունիստական կուակցության ղեկավար՝ Կարեն Դեմիրճյանը կենտրոնից` Կրեմլից խնդրում էր զինվորական նոր ստորաբաժանումներ եւ պատժիչ գումարտակներ, որոնք մահակների եւ զենքի սպառնալիքի տակ փորձում էին ճնշել ժողովրդի դժգոհությունը: Հաշվի առնելով, որ ԽՍՀՄ զինվորականների սանձարձակությունները Երեւանում մեր կանայք եւ աղջիկները ծաղիկներով էին դիմավորում նրանց: Հայաստանի Կենտկոմըգործի էր դրել ողջ պետական համակարգը՝ միլիցիան, ԿԳԲ-ի գործակալների եւ Ներքին զորքերի պատժիչ զորամասերը, այդ թվում Խորհրդային բանակի ստորաբաժանումները, եւ անվտանգության համակարգի լրտեսների ջոկատները: Ինչպես ասվեց նախորդում, միշտ Արցախի եւ Հայստանի վերամիավորման համար Հայաստանի եւ Արցախի մտավորականներից շատերը ժամանակին բազմիցս նամակներ են ուղարկել ԽՍՀՄ  ղեկավարներին՝ այդ հարցը նորից բարձրացնելով, սակայն պաշտոնական Երեւանը եւ Հայաստանի Կենտկոմի ղեկավարները դրա մասին երբեք չեն ցանկացել խոսել: Եթե հաշվենք Հայաստանի Կենտկոմի լուռ համաձայնության ներքո հայաթափվեց Նախիջեւանի ինքնավար մարզի հայկական գյուղերը, Հայաստանի ղեկավարների անտարբերության ներքո Լաչինի շրջանը, որ համարվում էր « Կարմիր Քրդստան » ամբողջապես ադրբեջանականացվեց:  1972 թվականին Բաքվում մի շարք ԲՈՒՀ-երում փակվեցին հայագիտական ամբիոնները եւ Հայ ժողովրդի պատմության բաժինները, պաշտոնապես Ադրբեջանը վարում էր հակահայկական քաղաքականություն, ադրբեջանական գյուղերը զավթում էին հարեւան հայկական գյուղերի տարածքները, պետական հարկերը համեմատ ավելի էին գանձվում հայկական գյուղերից, քան թե ադրբեջանաբնակ: Հայաստանը շարունակում էր լռել: Իսկ Հայստանում ադրբեջանական համայքները բարգավաճում էին եւ ծաղկում: Հայաստանում շուրջօրյա գործում էր Ադրբեջանական ռադիոհաղորդումները, Երեւանում գործում էին մի քանի ադրբեջանական դպրոցներ, դրան գումարած ադրբեջանաբնակ բոլոր գյուղերում կաին ադրբեջանական դպրոցներ եւ մանկապարտեզներ, իրենց մշակույթային օջախներով եւ խմբակներվ: Հայաստանի ԲՈՒՀ-երում գործում էին ադրբեջաներենի ամբիոններ եւ ֆակուլտետներ: Չնայած որ անգամ Հայաստանի ադրբեջանաբնակ գյուղերը, կաշառելով հայ ղեկավարներին զավթում էին հայկական գյուղերի վարելահողերը կցելով իրենց վարչական տարածքին: Ադրբեջանի Կենտկոմի բարձր հովանավորությամբ վերահսկվում էր Հայաստանի ադրբեջանական համայքներին մշակույթային կրթօջախների վերանորոգման եւ դասագրքերի մատակարարման հարցերը: Իսկ Հայաստանի Կենտկոմի իշխանավորները միայն բյուրոկրատական իրենց կեցվածքով նպաստում էին ադրբեջանցիների թվաճը բազմապատկելու գործում:

 

ԳԱՂԱՓԱՐԻ ՄԱՐՏԻԿՆԵՐ

 

Չնայած այն բանին, որ Արցախյան շարժումը գնալով թեժանում էր, իսկ ժողովրդական նոր զանգվածները ավելանում էին։ Սակայն ազգային վերելքի առաջին դրոշակակիրները եղան գաղափարի մարտիկները։ Գաղափարի մարտիկների նկարագրությունը։ Դա երիտասարդ սերունդն էր, որոնց գլխում ազատության ու հայրենասիրության վեհ  գաղափարներն էր, երազանքները, որը պետք է դարձնեին իրենց համար որպես դրոշակ, ուղղորդվեին մարդկային բարձրագույն հատկանիշներով։ Ձեռնոց նետեին ժամանակի բռնապետությանը, Այս սերունդը ֆիդայինների թոռներն էին եւ զավակները, որոնց հայրենյաց ձայնը լսելի դարձավ։ Այդ հայրենասիրությունը մղեց նրանց ինքնազոհաբերության եւ հերոսության։ Նրանք իրենց մարմնով պետք է ճանապարհ հարթեին եկող սերնդի համար, հասկանալով, որ իրենք պետք է վերջնականապես ավարտեն իրենց պապերի կիսատ թողածը, որպեսզի նոր՝ եկող սերունդը չունենա կիսատ ու անավարտ պատերազմ։ Այդ Գաղափարի մարտիկների երակներում հոսում էր ազնվազարմ հայ ֆիդայինների արյունը։ Այդպիսի մարտիկի համար Բարոյականության, նվիրվածության եւ հավատարմության չափանիշը բարձր է ամեն ինչից։ Նրանք զինված էին ամենակարեւոր զենքով՝ հոգու մաքրությունով, որը բացակայում էր խորամանկ ու շահամոլ մարդկանց մոտ։ Մտքերով պղտոր մարդը խորամանկ է եւ կեղծ, այդպիսի մարդը չի կարող լինել հայրենասեր ու ազնիվ, նրա մոտ առաջնակարգը սեփական շահն է ու սեփական կաշին։ Ինչպես ասացի Գաղափարի Մարտիկները առաջինն էին, որ ոտքի կանգնեցին, որպեսզի ավարտեն մեր պատության ապտակների շարքը։ Որպեսզի կարողանան կառուցել մեր պատմության ու գրականության  տիտանների  փայփայած  երազանքների    « Ավետյաց երկիրը »: Գաղափարի մարտիկները հենց այնպես չծնվեցին, իրենց ֆիդային պապերի արյունն էր, որ եռում էր եւ պետք է հրաբուխի պես ժայթքեր։ Գաղափարի մարտիկների հայրենագիտության ձգտումը եւ պրպտումները պատմության եւ ժամանակի մեջ պետք է ծներ մի սերունդ՝ նոր գաղափարներով, որը օժտված էր իր առաքինությամբ եւ առաքելությամբ։ Նրանք իրենց հոգում եւ մտքում արդեն կառուցել էին այդ Ավետյաց երկրի մոդելը։ Այն պետության, որը կդառնար համայն հայության հայրենիք, որտեղ կգնահատվեր մարդկային բարոյականությունը եւ ունակությունները, Որտեղ հայ մարդը կլիներ ազատ, անկախ իր դավանանքից եւ մտքերից, որտեղ ազգային արժեքները սրբությամբ պետք է պահպանվեր եւ խնամվեր, որտեղ մարդը կլիներ պաշտպանված, անկախ հավատքից եւ սեռից, որտեղ Առաքելական հավատքը պետք է լույս սփռեր, դարձնելով մարդկանց մեկ -մեկու հանդեպ սիրալիր ու բարյացկամ։ Որտեղ հայ եկեղեցիները՝ Կաթողիկե եւ Առաքելական, կծառայեին մեկ գաղափարի եւ մեկ նպատակի համար, քարոզելով  Աստվածահաճո գործերը, ամրացնելով մեր պետականությունը։ Պետություն, որտեղ ուսումը եւ բժշկությունը կլիներ անվճար։

Գաղափարի մարտիկներն էին, որ խմբեր կազմած պետք է հայտնվեին Գանձակի պաշարված հայկական թաղամասերի բարիկադների վրա, Գետաշենում ու Մարտունաշենում, Շահումյանում եւ Արցախի մյուս վայրերում։ Գաղափարի մարտիկներն էին, որ պետք է հրաժարվեին « Շքամուտքի » բանաձեւից եւ հրաժարվելով սեփական բարեկեցությունից պետք է մեկնեին Արցախ՝ իրենց հայրենակիցներին օգնելու։ Գաղափարի մարտիկները մտածում էին մեկ քայլ առաջ , նրանց ուսուցանած պատմությունը եւ գրականությունը, նրանց ուսուցանած հայրենագիտությունը թույլ էր տալիս կողմնորոշվել ժամանակի մեջ, նրանք կանխազգում էին մոտալուտ պատերազմը, այդ պատճառով մարտիկներից շատերը մեկնեցին Արցախ կազմակերպելու ինքնապաշտպանական ջոկատներ։ Մարտիկներից շատերը փորձում էին զենք հայթայթել, հասկանալով «Երկաթե Շերեփի » խորհուրդը․ Իզուր չէր Խրիմյան Հայրիկը պատվիրել։ « Ուժն է ծնում իրավունք » Նժդեհի այս խոսքերը շուրթերին նրանք պետք է մարտահավեր նետեին ժամանակին, Խորհրդային կայսրությանը, ԿԳԲ-ին Խորհրդային բանակին; Նրանք գիտեին, որ իրենց պայքարը արդար է, եւ որ իրենք հաղթելու են։ Այդպես էլ եղավ Գաղափարի մարտիկները արեցին ամեն ինչ հաղթանակով ավարտելու պատերազմը։ Սակայն այդպես չէ որ նրանք ցանկանում էին ավարտել պատերազմը։

 

15/ 08/1994 Վարդան Հովհաննիսյան Մարդակերտ Թալիշ

 

 

 

 

Escribir comentario

Comentarios: 0